साने गुरुजींचा जन्म सण १८९९ रत्नागिरी जिल्ह्यातील पालगड या गावी झाला. त्यांचे पूर्ण नाव पांडुरंग सदाशिव साने असे होते. त्यांच्यावर त्यांच्या आईच्या शिकवणुकीचा फार मोठा प्रभाव पडला होता. त्यांच्या आईने त्यांच्या बालमनावर जे विविध संस्कार केले त्यातूनच गुरुजींचा जीवनविकास झाला.
साने गुरुजींचा जन्म कोकणातील रत्नागिरी जिल्ह्यातील पालगड या गावी झाला. त्या ठिकाणी त्यांचे वडील खोताचे कांम करीत असत. खोताचे घराणे साधारणतः वैभवसंपन्न व श्रीमंत समजले जाते व त्यांच्या आजोबांच्या वेळची परिस्थिती तशी होती ही. पण त्यांच्या वडिलांच्या, सदाशिवरावांच्या वेळेपासून मात्र घराण्याची आर्थिक स्थिती घसरत गेली. ती इतकी की, सदाशिवरावांचे घरदारही जप्तीत नाहीसे झाले. अशा रितीने बडे घर पण पोकळ वासा झालेल्या या घराण्यात २४ डिसेंबर, इ.स. १८९९ रोजी पांडुरंग सदाशिवांचा जन्म झाला. त्यांच्यावर त्यांच्या आईच्या शिकवणुकीचा फार मोठा प्रभाव पडला होता. त्यांच्या आईने त्यांच्या बालमनावर जे विविध संस्कार केले त्यातूनच गुरुजींचा जीवनविकास झाला. त्यानी इंग्रजी साहित्यामध्ये एम. ए. ही उच्च पदवी मिळवली होती.
शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांनी जळगाव जिल्ह्यातील अंमळनेर येथील प्रताप हायस्कूल येथे शिक्षक म्हणून सहा वर्षे (१९२४ ते १९३०) नोकरी केली. प्रताप हायस्कूलच्या वसतिगृहाची जबाबदारी सांभाळताना त्यांच्यातील शिक्षकाला अधिक वाव मिळाला. त्यांनी वसतिगृहातील विद्यार्थ्यांना स्वतःच्या उदाहरणातून स्वावलंबनाचे धडे दिले, सेवावृत्ती शिकवली. अंमळनेर येथील प्रताप तत्त्वज्ञान केंद्र येथे त्यांनी तत्त्वज्ञानाचा अभ्यासही केला.
इ.स. १९२८ साली त्यांनी ‘विद्यार्थी’ हे मासिक सुरू केले. त्यांच्यावर महात्मा गांधींच्या विचारांचा फार मोठा प्रभाव होता. ते स्वतः खादीचाच वापर करत असत. इ.स. १९३० साली त्यांनी शिक्षकाची नोकरी सोडून सविनय कायदेभंगाच्या चळवळीत भाग घेतला. त्यांनी ‘काँग्रेस’ नावाचे साप्ताहिक काढले. दुष्काळात शेतकऱ्यांची करमाफी व्हावी म्हणून प्रयत्न केले. जळगाव जिल्ह्यातील फैजपूर येथील काँग्रेस अधिवेशन (१९३६) यशस्वी होण्यासाठी त्यांनी खूप काम केले. इ.स. १९४२ च्या चळवळीत भूमिगत राहून स्वातंत्र्याचा प्रचार केला. फैजपूर येथील अधिवेशनात महात्मा गांधींच्या विचारसरणीस अनुसरून त्यांनी ‘मैला वाहणे’ व ग्राम स्वच्छतेची इतर कामे केली.
साने गुरुजी यांनी राष्ट्र सेवा दलाची स्थापना केली.
‘पत्री’ या त्यांच्या पहिल्या काव्यसंग्रहातून साने गुरुजीच्या देशभक्तिपर कविता प्रसिद्ध झाल्या आहेत. त्यातील बलसागर भारत होवो सारख्या कवितांचा नागरिकांवरील वाढता प्रभाव लक्षात घेऊन ब्रिटिश सरकारने त्या काव्यसंग्रहाच्या प्रती जप्त केल्या.
साने गुरुजी यांचा जन्म 24 डिसेंबर 1899 रोजी सदाशिवराव आणि यशोदाबाई साने यांच्या पोटी ब्रिटीश भारतातील बॉम्बे राज्यातील दापोली शहराजवळील पालगड गावात (सध्याचा महाराष्ट्र राज्यातील कोकण विभागातील रत्नागिरी जिल्हा) झाला.त्यांचे वडील सदाशिवराव हे महसूल कलेक्टर होते, ज्यांना पारंपारिकपणे खोती म्हणतात, ते सरकारच्या वतीने गावातील पिकांचे मूल्यांकन आणि संकलन करत होते आणि त्यांच्या संग्रहातील पंचवीस टक्के हिस्सा त्यांचा हिस्सा म्हणून ठेवून देत होते. साने यांच्या बालपणात हे कुटुंब तुलनेने संपन्न होते, परंतु त्यांची आर्थिक परिस्थिती नंतर खालावली, त्यामुळे त्यांचे घर सरकारी अधिकार्‍यांनी जप्त केले. आघात आणि त्रास सहन न झाल्याने साने गुरुजी यांच्या आई यशोदाबाई यांचे १९१७ मध्ये निधन झाले. वैद्यकीय सुविधेअभावी त्यांच्या आईचे निधन तसेच मृत्यूशय्येवर त्यांना भेटता न आल्याने साने गुरुजींना आयुष्यभर पछाडले होते.
गुरुजींनी सुमारे 135 पुस्तके लिहिली आणि सुमारे 73 पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत आणि जवळजवळ ही सर्व पुस्तके मुलांसाठी साहित्य म्हणून मानली जाऊ शकतात मराठी साहित्यातील त्यांच्या सर्वोत्कृष्ट कृतींमध्ये यमासी i (मराठी: श्यामची i; श्यामची आई), श्यामा (मराठी: श्याम) यांचा समावेश होतो, ज्यांचे जवळजवळ सर्व भारतीय भाषांमध्ये, तसेच जपानी आणि इंग्रजीमध्ये भाषांतर केले गेले आहे. इतरांमध्ये भारतीय संस्कृती (मराठी: भारतीय संस्कृती, भारतीय संस्कृती आणि पत्री – विविध गाणी आणि कवितांचा संग्रह) समाविष्ट आहे.
त्यांचे एक पुस्तक, “किशोर मुले” ही तीन मुलांच्या गटाची हृदयस्पर्शी कथा आहे आणि ते मराठीत लिहिलेल्या सर्वोत्तम पुस्तकांपैकी एक मानले जाते.
साने गुरुजी यांनी आपले प्राथमिक शिक्षण धुळे जिल्ह्यातील शिंदखेडा तालुक्यातील दोंडाईचा गावात दोंडाईचा येथील आरडीएमपीमध्ये पूर्ण केले. त्यांच्या प्राथमिक शिक्षणानंतर त्यांना पुढील शिक्षणासाठी त्यांच्या मामाकडे राहण्यासाठी पुण्याला पाठवण्यात आले. तथापि, त्यांना पुण्यात राहणे पसंत नव्हते आणि पालगडपासून सहा मैलांवर असलेल्या दापोली येथील मिशनरी शाळेत राहण्यासाठी ते पालगडला परतले. दापोलीत असताना मराठी आणि संस्कृत या दोन्ही भाषांवर उत्तम पकड असलेला हुशार विद्यार्थी म्हणून त्यांची ओळख झाली. त्यांना काव्यातही रस होता.
दापोलीत शाळेत असतानाच त्यांच्या कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती बिकट झाली आणि पुढे शिक्षण घेणे त्यांना परवडणारे नव्हते. आपल्या मोठ्या भावाप्रमाणे, त्याने कुटुंबाला आर्थिक मदत करण्यासाठी नोकरी करण्याचा विचार केला. मात्र, मित्राच्या सूचनेवरून आणि पालकांच्या पाठिंब्याने त्यांनी गरीब विद्यार्थ्यांना मोफत शिक्षण आणि भोजन देणाऱ्या औंध संस्थेत प्रवेश घेतला. औंध येथे त्यांनी अनेक अडचणींचा सामना करूनही शिक्षण सुरू ठेवले. मात्र, औंधमध्ये बुबोनिक प्लेगची साथ पसरल्याने सर्व विद्यार्थ्यांना घरी पाठवण्यात आले.
पालगडला परत, एका रात्री त्याने त्याच्या पालकांचे संभाषण ऐकले, जिथे त्याच्या वडिलांनी आपल्या मुलाच्या शिक्षणावरील निष्ठेबद्दल चिंता व्यक्त केली. आपल्या वडिलांच्या संशयामुळे संतापलेल्या आणि दुखावलेल्या, त्यांनी ताबडतोब पुण्याला प्रयाण केले आणि नूतन मराठी विद्यालयात विद्यार्थी म्हणून प्रवेश घेतला. पुण्यातही साने यांचे जीवन सोपे नव्हते आणि त्यांनी मर्यादित आहार घेतला. तथापि, त्यांनी शैक्षणिक क्षेत्रात उत्कृष्ट कामगिरी करणे सुरू ठेवले आणि 1918 मध्ये त्यांचे हायस्कूल मॅट्रिक प्रमाणपत्र प्राप्त केले. हायस्कूलनंतर, पुढील शिक्षणासाठी त्यांनी न्यू पूना कॉलेज (आताचे सर परशुरामभाऊ कॉलेज म्हणून ओळखले जाते) प्रवेश घेतला. तिथे त्यांनी मराठी आणि संस्कृत साहित्यात बीए आणि एमएची पदवी मिळवली.
त्यांनी 15 ऑगस्ट 1948 रोजी साधना (साप्ताहिक) नावाचे साप्ताहिक सुरू केले. तेव्हापासून हे मासिक नियमितपणे प्रकाशित होत आहे.
